Oordelen over Het Verleden Met De Normen Van Nu?

The Trouw
April 25, 2012

http://www.trouw.nl/tr/nl/5116/Filosofie/article/detail/3246394/2012/04/25/Kun-je-oordelen-over-het-verleden-met-de-normen-van-nu.dhtml?utm_source=RSSReader&utm_medium=RSS

Kranslegging bij slavernijmonument. 'Er bestaat de neiging om imperialisme te bedrijven in de richting van het verleden.'

Zaken die ooit waren aanvaard, vinden we nu soms verwerpelijk. Twee denkers filosoferen over de vraag: Hoe kunnen we oordelen over omstreden handelingen uit het verleden?

Castratie is de laatste toevoeging aan het dossier 'misbruik in de rooms-katholieke kerk', een doos van Pandora vol onaangename verrassingen.

In de Tweede Kamer gaan stemmen op om seksueel misbruik door geestelijken nader te laten onderzoeken. Daarbij hoort nu ook de vraag hoe vaak castratie voorkwam, zowel binnen als buiten katholieke instellingen.

Maar als castratie in die tijd een min of meer normale behandeling was, zo vroeg een online-Trouw-lezer zich af, kunnen we daar dan over oordelen volgens de normen en inzichten van nu? En moet de politiek zich inlaten met dit soort vraagstukken?

Frank Ankersmit, emeritus-hoog- leraar geschiedfilosofie aan de Universiteit Groningen: "Er zijn twee uitersten in het projecteren van waarden en normen op het verleden. Je kunt zeggen: 'Normen en handelingen moet je zien als de uitdrukking van een bepaalde tijd, je kunt die handelingen dus niet achteraf veroordelen.' Die houding - het historisme - heeft een nare consequentie: tegen de nazi's kun je op die manier ook weinig inbrengen.

"Het andere uiterste stelt: 'Er zijn eeuwige normen en waarden. Die kun je in alle tijden toepassen.' Dat leidt al evenzeer tot rare consequenties. Zo zou je de farao's kunnen gaan verwijten dat ze geen goed stelsel van sociale voorzieningen hadden. Terwijl onze normen voortkomen uit onze wereld, die anders is dan de wereld in het verleden.

Neem de in onze ogen wrede en zinloze heksenverbrandingen. In de tijd dat ze plaatsvonden, werden er boeken vol geschreven over heksen - hoe je ze kon herkennen, hoe je ze moest bestrijden. De mensen uit die tijd leefden dus in een wereld waarin heksen bestonden.

Zoals de Amerikaanse sociologen Thomas en Thomas hebben geformuleerd: 'Als mensen een situatie als "echt" definieren, is die echt in haar consequenties'. Als je zegt dat er heksen zijn, krijg je een wereld die precies is als een wereld waarin er heksen bestaan. Inclusief juridische regels en straffen die daarbij horen. Dan kun je de rechters die heksen lieten verbranden niet veroordelen."

Bart Jan Spruyt, historicus en conservatief publicist: "Hoe vreemd ons dat vandaag de dag ook in de oren klinkt: castratie werd tot in de jaren zestig gezien als een normale medische behandeling van homoseksualiteit, iets wat destijds vrij algemeen als een ziekte werd beschouwd - en niet alleen in rooms-katholieke kring.

Dat relativeert, wat mij betreft, de ophef rond dit onderwerp. Natuurlijk is castratie om deze reden verschrikkelijk, maar het is geen exclusief rooms-katholiek vergrijp. En omdat men destijds dacht dat castratie een gewone en gerechtvaardigde medische ingreep was, staat het ook niet op hetzelfde niveau als seksueel misbruik.

"Ik word een beetje argwanend van alle publiciteit over het misbruik, omdat ik de indruk heb dat een enkel bericht over misstanden in de rooms-katholieke kerk wordt aangegrepen om deze kerk als zodanig verdacht te maken."

Ankersmit: "Wat ook de reden moge zijn, ik bespeur in deze tijd ook een zekere neiging om imperialisme te bedrijven in de richting van het verleden. Neem de discussie over de 'oorlogsmisdaden' van Jan Pieterszoon Coen. Een eeuw geleden zou niemand op dat idee gekomen zijn. Het historisme poetste de boel op, wij zijn eerder geneigd om de geschiedenis vuil te maken.

"Om er zinnige uitspraken over te doen, moeten we ons richten op de momenten in de geschiedenis waarop de normen gingen schuiven.

"Er is bij al die omstreden handelingen een periode geweest dat verschillende opvattingen erover naast elkaar bestonden: 'slavenhandel is goed' en 'slavenhandel is slecht.' En dan kun je zeggen: er zijn mensen die zich buitengewoon conservatief hebben opgesteld, terwijl anderen moediger waren en openstonden voor afschaffing van slavernij."

Spruyt: "Professor Mart-Jan van Lieburg zei in Trouw dat er na 1965 nauwelijks meer mannen gecastreerd zijn. Toen werd niet alleen de pil geintroduceerd om de hormoonhuishouding beter te sturen, maar er kwamen ook andere manieren om het mannelijke libido aan te pakken dan castratie. Toen humanere middelen bekend waren, is de praktijk dus gestopt.

"De politiek moet in dit soort kwesties zeer terughoudend zijn. Er ligt politieke correctheid op de loer, modieuze onzin, makkelijke en vooral ook selectieve verontwaardiging. Het lijkt me niet de taak van de Tweede Kamer om de grenzen van de scheiding van kerk en staat te overschrijden en zich in te laten met het innerlijk leven van de kerk.

Zoals Femke Halsema, die zei dat de staat geen geloof heeft, maar wel waarden en dat de kerk zich ook aan die waarden moet houden. Dat is omgekeerde theocratie.

Het is natuurlijk geheel anders als er dingen gebeuren die strafrechtelijk verboden zijn. Maar in de tijd waarin die castraties zich hebben voorgedaan, was dat nu juist niet het geval. En daarom zou de Kamer hooguit iets kunnen zeggen over vroegere wetten die onrechtvaardig waren en te laat zijn afgeschaft, zoals wetten die castratie legitimeerden."

Ankersmit: "De politiek zou zich inderdaad moeten beperken tot het kritisch bekijken van haar eigen rol. Een kwestie als deze is bestemd voor het publieke debat.

En ik begrijp best dat er in dat debat veel kritiek klinkt op de katholieke kerk. Want als omstreden normen gaan schuiven, zoals in het geval van heksenverbranding, slavenhandel, antisemitisme of de houding ten aanzien van homoseksualiteit, zou je verwachten dat de kerk steeds voorop zou lopen.

De kerk is immers een instituut dat ethiek hoog in het vaandel draagt, en niet nalaat om tegenover anderen te moraliseren. Je zou verwachten dat zo'n club na verloop van tijd altijd gelijk krijgt van de geschiedenis. Maar bij de rooms-katholieke kerk is het eigenlijk steevast andersom."

Spruyt: "De kerk heeft het nooit als haar hoge roeping gezien om bij veranderingen voorop te lopen. En in een aantal gevallen is dat zeker te betreuren. Maar in andere gevallen is het denken en geloven van de kerk wel degelijk heilzaam geweest. Dat heeft misschien vooral bestaan in pogingen om heilloze ontwikkelingen af te remmen of te corrigeren.

De katholieke kerk heeft de moderniteit immers altijd gezien als een proces van ontworteling. Vrijheid en verdraagzaamheid zijn belangrijke waarden, maar als ze worden losgemaakt van hun christelijke bron kunnen ze gemakkelijk ontaarden in ongebondenheid en onverantwoordelijkheid, en in onverschilligheid. Of zelfs een instrument worden om een dictatuur van de meerderheid te rechtvaardigen.

Gelukkig is de kerk er nog steeds om duidelijk te maken dat democratie niet zonder de basis van het geloof kan.

"Natuurlijk zit die kerk nu in een zeer penibele situatie, maar alle schandalen maken niet dat zij haar geloofwaardigheid of zelfs bestaansrecht verloren zou hebben - hoe graag sommige opportunistische politici dat ook zouden willen."